4 Nauka uprawiana przy otwartym notatniku (e-laboratorium)

Termin “nauka uprawiana przy otwartym notatniku”, został po raz pierwszy użyty przez Jean-Claude’a Bradley’a, profesora chemii Uniwersytetu Drexel. Opisał ją w następujący sposób [18]: „Oto link do notatnika laboratorium, który jest publicznie dostępny i indeksowany przez najpopularniejsze wyszukiwarki. Nie wygląda tak samo jak notatnik papierowy, ale to bardzo ważne, aby wszystkie dane, na podstawie, których badacze wyciągają wnioski, były również dostępne dla wszystkich zainteresowanych…”.

Naukowcy, którzy przyjmują to podejście nie mają nic do ukrycia, przedstawiają przyjętą przez siebie metodologię oraz udostępniają wszystkie materiały i dane na każdym etapie procesu badawczego. Czyli jakby otwierają drzwi do swoich laboratoriów. Wykorzystują do tego różnorodne narzędzia do publikacji online, dzięki którym ich bieżące posunięcia są dokumentowane w internecie praktycznie w czasie rzeczywistym. Mogą to być zarówno pokazy czy połączenia video, notatniki elektroniczne, jak i komunikatory. Inni badacze uzyskują dzięki nim dostęp do procedur i surowych danych, co pozwala im na dokonywanie porównań z własnymi działaniami badawczymi. Publiczne notatniki badaczy służą przede wszystkim poprawieniu komunikacji między naukowcami z całego świata.

Tak prowadzony proces badawczy wymaga jednak od naukowców dużej dyscypliny i stałego opisywania przeprowadzanych doświadczeń oraz prowadzenia szczegółowej dokumentacji procesu badawczego.

„Notatniki” mają bardzo różny charakter. Mogą być prowadzone indywidualnie (przez jednego badacza czy zespół badawczy, lub na potrzeby jednego projektu) – przykładem jest prowadzony przez Jeana Claude’a Bradleya notatnik projektu UsefulChem, dotyczącego leków antymalarycznych. Mogą też mieć charakter grupowy – tak jak w przypadku serwisu OpenWetWare, finansowanego przez amerykańską National Science Foundation, w którym ponad 3000 biologów wymienia się wiedzą, a część z nich prowadzi regularnie notatniki ze swoich badań. Lorrie LeJeune, współtwórczyni projektu OpenWetWare, zauważa, że młode pokolenie badaczy czuje się komfortowo mając możliwość wymiany wiedzy – gdyż w życiu codziennym również swobodnie wymieniają się treściami za pośrednictwem Internetu.

Idea otwartych notatników badawczych jest jednak sprzeczna z przyjętą w nauce zasadą, że publikuje się dopiero gotowe wyniki badań, a publikacja jest podstawą ewaluacji pracy naukowca. Zwolennicy nowego podejścia wskazują na fakt, że także treści publikowane przed zakończeniem badań, choć nie są uwzględniane w formalnej ocenie badacza, mogą przyczynić się do podniesienia jego pozycji. Zaletą publikowania w sieci jest również natychmiastowość, w porównaniu z długim czasem publikacji w czasopiśmie naukowym, przekładająca się na szybsze tempo badań. Wreszcie zapewne najistotniejszą zaletą jest możliwość opartej na swobodnie dostępnych treściach współpracy badaczy, którzy w inny sposób nie nawiązaliby ze sobą kontaktów.

Przeciwnicy udostępniania wszelkich materiałów źródłowych i eksperymentów podkreślają niebezpieczeństwo utraty najcenniejszych danych, które mogą po prostu zostać skopiowane przez nieuczciwych kolegów po fachu. Otwartość procesu badawczego może też zaszkodzić późniejszej publikacji w renomowanych czasopismach naukowych, które mogą uznać, iż wcześniejsza publikacja w internecie nie daje im wyłączności do przedstawianych wyników badań. Podobne obawy dotyczą kwestii patentowania przyszłych rezultatów. Z tych względów metody pracy przy otwartym notatniku nie stosują naukowcy, których ostatecznym celem jest opatentowanie wyników.