4 Historia kanałów open access

Działacze ruchu open access przez lata testowali i tworzyli nowe kanały komunikacji naukowej i to dla nich się zjednoczyli i wykazali tyle determinacji, by je wprowadzić do praktyki naukowej. Dwa najważniejsze z nich, jakie już dobrze funkcjonują to repozytoria i czasopisma OA. Udostępnianie publikacji elektronicznych przez archiwa czy repozytoria zwykło się nazywać zielonym kanałem, a przez czasopisma – złotym.

Najstarszymi repozytoriami świata są powstałe wiele lat temu:

• arXiv (Los Alamos, US) dla fizyki, astronomii, matematyki, informatyki, dziś zawiera ponad 200 tys. dokumentów;
• CogPrints (University of Southampton, England) dla psychologii, lingwistyki i nauk kognitywnych;
• The Networked Computer Science Technical Reference Library (NCSTRL) dla informatyki (raporty techniczne — MIT, US);
• RePEc (The University of Menchester, UK) i EconWPA (Washington University) dla ekonomii;
• Networked Digital Library of Theses and Dissertations (NDLTD — Virginia Tech, US).
• CERN Document Server — Genewa.

Rezultaty promocji tych przedsięwzięć i zasięg ich oddziaływania przełożył się po latach na postanowienia Komisji Europejskiej i rządów niektórych państw, np. USA i Wielkiej Brytanii, Hiszpanii czy Brazylii. Dzięki małej grupie ludzi powstało wiele darmowych elektronicznych zasobów, dostarczających najświeższej wiedzy, które codziennie przeglądało tysiące użytkowników. W zasadzie można powiedzieć, że świat fizyki, biologii i medycyny stał się dla odbiorców otwarty z wielu powodów i politycznych, i mentalnościowych. By doprowadzić do tak dużej otwartości naukowcy potrzebowali 11 lat stanowczej i konsekwentnej pracy od podstaw w oparciu o najnowsze technologie.

Bardzo ważnymi punktami zwrotnymi było pojawianie się pod koniec lat 80. i na początku 90. elektronicznych recenzowanych czasopism naukowych, m.in.:

• 1987 New Horizons in Adult Education,
• 1990 Electronic Journal of Communication,
• 1990 Postmodern Culture,
• 1990 Bryn Mawr Classical Review.

Za nimi poszły tysiące. Ich powstanie i udane funkcjonowanie pokazały światu, że można inaczej, taniej i zgodnie ze standardami komunikować się naukowo z całym światem. Twórcy tych czasopism wypracowali konkretne modele, które można zastosować i oprogramowanie, którego można użyć, by takie czasopismo funkcjonowało na najwyższym poziomie.

Działania ludzi, szczególnie naukowców, prowadzące do szerokiego upowszechnienie ponad 30 mln publikacji otwartych w zeszłym roku pokazują, jak długą i trudną drogę przeszli walcząc o taki model. 11 lat wcześniej nikt nie chciał wierzyć, że publikacje naukowe mogą być tak szeroko dostępne poza wydawnictwami, które miały monopol na ich publikowanie i dystrybucję, dziś to Peter Suber „stawia wydawców do kąta”:

"Po pierwsze, wydawcy powinni się godzić na zielony kanał komunikacji OA — czyli archiwizacje prac naukowych w repozytoriach. Po drugie, powinni prowadzić badania nad złotym kanałem komunikacji — czyli modelem publikowania w czasopismach naukowych. Po trzecie, nie powinni stawać na drodze instytucjom publicznym, które działają w interesie publicznym. Po czwarte, nie powinny stawać na przeszkodzie naukowcom i instytucjom badawczym, kiedy działają na rzecz nauki" [2].

Zob. Wykład Petera Subera On the Future of Open Access w Berkman Centre Harvard University z 2009. Na platformie YouTube.