5 Czym jest Ruch Otwartego Dostępu do Nauki

Co to jest „Ruch Otwartego Dostępu do Nauki” i skąd się wziął?

Open Access Movement — Ruch Otwartego Dostępu do Nauki — jest oddolną inicjatywą stworzoną przez naukowców i bibliotekarzy w celu jak najszerszego udostępnienia zasobów nauki, szczególnie w Internecie. Jest ściśle związany z nauką i był początkiem dla innych ruchów, które zostały zbudowane po nim, ale wzorował się na ideach i działaniach wcześniejszej inicjatywy Free Software Movement — Ruchu Wolnego Oprogramowania.

Chronologicznie powstawanie inicjatyw otwartych wygląda to następująco:

1. Free Software Movement — Ruch wolnego oprogramowania — dotyczy programów komputerowych — działa od 1985;
2. Open Access Movement — Ruch otwartego dostępu do nauki — dotyczy materiałów z badań — od 1991;
3. Open Source Movement — Ruch otwartego oprogramowania — dotyczy programów komputerowych — działa od 1998;
4. Open Educational Resources — Ruch otwartych zasobów edukacyjnych — dotyczy materiałów edukacyjnych głównie szkolnych — działa od 2002;
5. Free Culture Movement — Ruch wolnej kultury — dotyczy muzyki, sztuki, beletrystyki, filmów — działa od 2004.

Ruchy te tworzą lub współuczestniczą w nich zarówno ludzie prywatni, jak i wszelkiego typu organizacje. Dzięki ich inicjatywie powstało bardzo wiele uzgodnień i deklaracji, które odnoszą do podstawowych praw człowieka:

• Wolności dostępu do informacji nie tylko publicznej;
• Prawa do edukacji wysokiej jakości dla każdego;
• Prawo do swobody wymiany myśli i dyskursu;
• Prawa do współdecydowania o swoich prawach;
• Równości w obszarze praw obywatelskich czy konsumenckich.

Open Access 101, from SPARC from Karen Rustad on Vimeo.

Wartości te realizowane są przez bardzo różne działania, m.in.:

• Uwalnianie już istniejących materiałów edukacyjnych;
• Łączenie grup zainteresowań i stymulowania otwartych dyskusji, organizowanie konferencji naukowych;
• Współtworzenie nowych zasobów otwartych i upublicznianie zgodnie z duchem otwartości;
• Wpływanie na przepisy prawa, zwłaszcza jego łagodzenia tam, gdzie restrykcje ograniczają wolność dostępu do wiedzy i informacji;
• Promowanie postaw otwartych;
• Wykorzystanie nowych technologii w otwieraniu zasobów kulturowych;
• Szkolenia i treningi dla grup zainteresowanych;
• Tworzenie podręczników i instrukcji, procedur ułatwiających stosowanie nowoczesnych modeli;
• Wykorzystywanie ekspertów dla badania i opisywania rzeczywistości i nowych zjawisk.

Open Access wiąże się z:

• zmianą myślenia o udostępnianiu informacji;
• zmianą modelu finansowania publikacji naukowych;
• zmianami w ocenach parametrycznych (impact factor i cytowania);
• zmianami prawnymi (swobodniejsze licencjonowanie);
• zmianą współpracy z wydawcami komercyjnymi;
• zmianą szybkości i swobody przepływu informacji umożliwioną przez internet;
• publikowaniem elektronicznym (nowymi kanałami dostępu): repozytoriami dziedzinowymi i instytucjonalnymi; czasopismami otwartymi;
• otwartymi kursami i materiałami konferencyjnymi; własnymi naukowymi stronami WWW;
• otwartym i darmowym dostępem do wiedzy dla celów edukacyjnych, z zachowaniem praw autora do dzieła;
• tworzenie otwartych społeczności dla nieformalnej komunikacji.
  

Typy instytucji, organizacji są bardzo różne od bardzo oficjalnych do nieformalnych:

• instytucje publiczne;
• stowarzyszenia;
• fundacje;
• konsorcja;
• koalicje, sojusze;
• sieci tematyczne (networks);
• grupy wsparcia.

Ruch Open Access rozwija się najszybciej z wymienionych powyżej i jest społecznie najmocniej wspierany, co widać nie tylko po wdrożonych rozwiązaniach, ale i efektach politycznych. O czym będzie w dalszej części kursu.

Ruch Open Access powstał w środowisku naukowym, jest naturalnym sprzymierzeńcem świata akademickiego. Otwarty dostęp do wyników badań naukowych kończy epokę, w której udział w rozwoju nauki mogli mieć jedynie ci, których stać było na książki i subskrypcję czasopism. Open Access przynosi naukowcom (tak czytelnikom, jak i autorom publikacji naukowych) oraz ich instytucjom wiele korzyści. Ugruntowanie pozycji instytucji oraz jej dorobku naukowego w świecie — co zapewnia otwarty dostęp — może mieć istotne znaczenie dla uczelni, które chcą uzyskać dobrą pozycję w międzynarodowych rankingach i pokazać, jak ważną rolę odgrywają w społeczeństwie, jak wpływają na jego awans cywilizacyjny [2].

OA jest konstruktywny, dąży do tego, żeby jak najwięcej literatury naukowej było w sieci dostępnej dla wszystkich. Nie chodzi o to, żeby kogokolwiek wyrugować z biznesu. Ceny czasopism rosły od 80-tych lat cztery razy szybciej niż inflacja, więc reakcja środowiska naukowego musiała być stanowcza. Szczególnie w dobie kryzysu, kiedy uczelnie muszą „ciąć” kolejne tytuły. Poszukuje się więc alternatywy i redukowania kosztów. Dla autorów publikacji zaś ważnym jest, by się promować jak najszerzej, bo przyrasta im liczba cytowań.