1 Wprowadzenie

Wzrost polskich tytułów otwartych czasopism w DOAJ z 9 do 128 pozycji w przeciągu sześciu lat (DOAJ, 2011), uruchomienie w ostatnich latach pierwszych profesjonalnie działających uczelnianych repozytoriów Open Access - AMUR czy Cyfrowego Repozytorium Politechniki Łódzkiej oraz realizacja międzyuczelnianych inicjatywy z pogranicza otwartej nauki i dziedzictwa narodowego jak Akademicka Biblioteka Cyfrowa Kraków czy Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa, pozwalają wierzyć, że w Polsce ruch Open Access, choć nie tak dynamiczny jak zagranicą, przybiera na sile.
Różnice w skali rozwoju, ale także podejścia do promowania i wspierania Open Access na arenie międzynarodowej i polskiej, dobrze obrazuje zestawienie dwóch wydarzeń ostatnich miesięcy.

Przykład pierwszy dotyczy działania Princeton University, który zachęca własnych pracowników do publikowania w czasopismach tworzonych w modelu open access i krytykuje politykę wydawniczą wielkich wydawnictw [42]. W obronie praw pracowniczych uczelnia stara się zapobiegać przenoszeniu autorskich praw majątkowych przez autorów publikacji naukowych na wydawców czasopism (z wyjątkiem sytuacji, gdy jest to absolutnie niezbędne).

Przykład drugi to działania Wydawnictw Akademii Górniczo-Hutniczej, które w marcu tego roku uwolniły swoje czasopisma naukowe. Pełne teksty artykułów zamieszczanych w 19 tytułach czasopism elektronicznych wydawanych w AGH stały się dostępne w Internecie bez żadnych ograniczeń. Także te najnowsze, które w otwarty sposób były dostępne dopiero po okresie 2 lat od daty publikacji [43]. Polskie środowisko naukowe, pracownicy nauki i wydawcy uczelniani reprezentują zachowawczą politykę, wykazują dość dużą ignorancję jeśli chodzi o wiedzę na temat e-nauki, otwartej nauki, nowych modeli komunikacji, polityki Unii Europejskiej w tym zakresie, pomimo że na co dzień korzystają z darmowych zasobów sieci, szczególnie z tych zagranicznych.

Choć waga przedsięwzięć polskich nie jest tak doniosła jak instytucji międzynarodowych, można podać kilka mocnych przykładów dobrych praktyk w obszarze otwartej nauki. Równolegle do stabilnych otwartych czasopism i otwartych repozytoriów, na gruncie polskim coraz częściej podejmowane są indywidualne projekty, które za cel stawiają upowszechnienie polskiego dorobku naukowego. Projekty te są inicjowane oddolnie przez jednostki, które uznają, że otwarty model komunikacji naukowej ma potencjał by znacząco podnieść jakość kształcenia, a tym samym przynieść korzyść całemu społeczeństwu.

Na mapie otwartościowych projektów edukacyjnych najsilniej zaznaczają swoje działanie organizacje pozarządowe, np. Fundacja Nowoczesna Polska z projektami Wolne Lektury, Wolne Podręczniki czy Stowarzyszenie Wikimedia Polska z projektami Wikibooks, Wikiźródła, WikiMedia Commons, Wikipedia i inne. Jednak przegląd inicjatyw z obszaru edukacji wyższej i nauki pokazuje, że polskie środowisko naukowe i akademickie zaczyna oddolnie aktywizować się w kierunku otwartości.

Ten moduł kursu ma na celu przegląd najciekawszych polskich naukowych i akademickich projektów otwartych. Przykłady prezentują różne podejścia do realizowania otwartości w nauce i kształceniu akademickim.

2 Projekty uczelniane

Struktura tej część modułu opiera się na opisie polityki funkcjonowania repozytorium AMUR, dostępnej na stronie uczelni. Jest to modelowy opis działania na rzecz rozwoju repozytorium. Zdaniem autorów kursu, każda uczelnia wyższa planująca założenie instytucjonalnego repozytorium powinna rozważyć 4 kluczowe aspekty polityki działania repozytorium:

• polityka gromadzenia
• polityka deponowania
• polityka udostępnienia
• polityka bezpieczeństwa

Próba usystematyzowania budowy i działań promocyjnych wg powyższych grup może pomóc w ustaleniu obszarów potencjalnych trudności i wypracowywaniu strategii ich rozwiązywania.

W tej części modułu zostaną omówione dwa projekty uczelniane: AMUR i OpenAGH.

3 AMUR

O repozytorium
Repozytorium AMUR to cyfrowe archiwum doktoratów, publikacji naukowych (czasopism, artykułów, materiałów konferencyjnych) oraz materiałów dydaktycznych wytworzonych na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.



Powstało w 2010 r. jako pierwsze w Polsce repozytorium instytucjonalne, oparte na profesjonalnym oprogramowaniu DSpace, gromadzące kolekcje cyfrowe i przechowujące dorobek intelektualny społeczności naukowej uniwersytetu. Zgodnie ze standardami zasoby w AMUR są określone przez instytucję, treść ma charakter naukowy, kumulacyjny i permanentny, dostępna jest w trybie OA i cechuje ją interoperacyjność [44]. W AMUR zdeponowanych jest 650 prac, które były pobierane na świecie już ponad 77 tys. razy (stan na 13.05.2011).

3.1 Polityka gromadzenia

Treści w AMUR zostały zorganizowane w kolekcje: prace doktorskie, artykuły naukowe, materiały konferencyjne, materiały dydaktyczne, czasopisma naukowe, postery, materiały administracyjne (sprawozdania, raporty).

Polityka gromadzenia AMUR opiera się w dużej mierze na zasadzie obligatoryjności, która została wprowadzona przez zarządzenie Rektora z dnia 20 listopada 2009 roku.

• Pracownicy UAM mają obowiązek przekazać do AMUR swoje prace doktorskie bronione na UAM na 10 dni przed obroną. W przypadku czasopism wydawanych przez UAM działa podobny model.

• Artykuły publikowane w tych czasopismach są automatycznie przekazywane do AMUR. Aktualnie pracownicy biblioteki przygotowują się do negocjacji z władzami uczeni, aby te wprowadziły zarządzenie obowiązkowego przekazywania prac wydawanych w uczelnianym wydawnictwie.

3.2 Polityka deponowania

Działanie AMUR opiera się na autoarchiwizacji. Pracownicy uniwersyteccy sami deponują swoje prace w bazie repozytorium. Zdaniem osób odpowiedzialnych za AMUR “jeżeli naukowcy mają być przekonani do autoarchwizowania swoich prac w repozytorium uczelnianym powinni znać korzyści z tego wynikające, bo w przeciwnym razie podejmowanie dodatkowych zadań w tym zakresie nie ma dla nich większego sensu” [45].

Zatem sukces polityki deponowania ma podłoże w czynnikach motywacji, które po rozpoznaniu muszą być stale przypominane autorom deponowanych prac. Dzięki uprzejmości Małgorzaty Rychlik i Emilii Karwasińskiej w kursie możemy posłużyć się fragmentami jeszcze nieopublikowanego artykułu na temat pozyskiwania zasobów do AMUR [45]. W tekście autorki powołują się na wypowiedź profesora Krzysztofa Brzechczyn z Instytutu Filozofii UAM, który podkreśla korzyści jakie przyniosło mu deponowanie własnych prac w AMUR:

“Możliwość umieszczania artykułów i tekstów naukowych w AMUR stało się dla mnie niezmiernie użytecznym narzędziem w pracy naukowej. Wymienię tylko kilka przykładowych korzyści:
przede wszystkim ma się do dyspozycji umieszczone tam swoje artykuły i teksty naukowe wraz z ich dokładnym opisem bibliograficznym; [...]
dostęp do swoich tekstów naukowych umieszczonych w wirtualnej przestrzeni jest możliwy z każdego miejsca geograficznego w Polsce i w świecie [...]
- ułatwiona zostaje wymiana myśli naukowej, [...] wystarczy, że podam linki do swoich tekstów;
- ostatnią wreszcie zaletą idei otwartego Repozytorium jest możliwość popularyzacji swoich tekstów, które są w ten sposób dostępne dla każdego znającego język polski i/lub angielski [...]

Z pilotażowego badania przeprowadzonego wśród pracowników UAM wynika, że czynniki zniechęcające do archiwizacji prac wiążą się przede wszystkim z prawem autorskim (wydawcy, którzy nie zezwalają na publikację prac w repozytoriach, konieczność uzyskania zgody współautorów). Drugą grupą czynników demotywujących jest brak czasu na autoarchiwizację prac.

3.3 Polityka udostępniania i bezpieczeństwa

Polityka udostępniania
Dostęp do opisów bibliograficznych wszystkich zdeponowanych zasobów oraz pełnych tekstów dokumentów zarchiwizowanych w repozytorium AMUR jest – z założenia – otwarty dla wszystkich zainteresowanych. Ze względu na restrykcje prawa autorskiego dostęp do pełnych treści w kolekcji doktoratów jest częściowo ograniczony. Obecnie (październik 2011) w AMUR zamieszczonych jest 164 doktoratów w ograniczonym dostępie i 61 w dostępie otwartym.

Polityka bezpieczeństwa
Polityka bezpieczeństwa odnosi się głównie do prawa autorskiego. Autor, deponując dokumenty, zatwierdza licencję niewyłączną, obowiązującą w repozytorium AMUR. Oznacza to, że jednocześnie musi zobowiązać się, że prace są wiarygodne i autentyczne. Więcej na temat prawa autorskiego i bezpieczeństwa można przeczytać na stronach AMUR.

4 Open AGH

O repozytorium
Open AGH to pierwsze w Polsce uczelniane repozytorium Otwartych Zasobów Edukacyjnych. W chwili uruchomienia w Open AGH (styczeń 2010) znajdowało się 70 kursów, których przestudiowanie zajęłoby od 1000-1500 godzin nauki.


Aktualnie repozytorium liczy około 100 materiałów. Są to zarówno całe kursy, podręczniki, ćwiczenia, skrypty uczelniane, jaki i pojedyncze teksty, grafiki, symulacje, konspekty kursów, nagrania audio i wideo itp dostępne na licencji Creative Commons BY-NC-SA. Według statystyk odwiedzin z materiałów Open AGH korzysta średnio około 1000 osób dziennie [stan na dzień 1 lipca 2011 roku].

4.1 Polityka gromadzenia

Zamieszczanie zasobów w Open AGH jest dobrowolne. Autorami treści są pracownicy AGH, studenci i doktoranci AGH. Ci ostatni mogą zamieszczać materiały wyłącznie po akceptacji opiekunów naukowych, będących pracownikami AGH i biorących merytoryczną odpowiedzialność za pochodzące od studentów i doktorantów treści.

Twórcy i administratorzy repozytorium, pracownicy Centrum e-Learningu AGH, są zdania, że odgórne zalecenie władz uczelni mogłoby przynieść negatywny skutek. Na chwilę obecną w Open AGH umieszczają zasoby pracownicy, którzy są świadomi i przekonani do idei OZE i chcą dzielić się swoją pracą z innymi. OZE zostały wpisane w politykę działania uczelni jako jeden z filarów rozwoju,

Rektor wysłał pismo przewodnie do dziekanów wydziałów zachęcające do promowania otwartych treści wśród pracowników. W ciągu półtora roku od uruchomienia, repozytorium powiększyło się o 30 nowych materiałów dydaktycznych (przy czym są to zarówno całe kursy, jak i pojedyncze zasoby w postaci syllabusów, zestawów ćwiczeń, etc.).

Stały dopływ nowych treści gwarantuje konkurs organizowany przez AGH “Notatki w Internecie”, którego regulamin zakłada, że prace nagrodzone w konkursie muszą być udostępnione w Open AGH jako otwarte materiały edukacyjne na licencji stosowanej w repozytorium.

Niemniej jednak polityka pozyskiwania nowych zasobów jest największym problemem, przy czym podobnie jak w AMUR, czynnikiem najsilniej demotywującym jest niska znajomość prawa autorskiego. W Open AGH oprócz problematyki prawa autorskiego, dochodzi kwestia zrozumienia mechanizmów licencji Creative Commons, na której udostępniane są zasoby. Z pilotażowych badań przeprowadzonych wśród pracowników AGH wynika, że 54% osób nie słyszało o otwartych licencjach, takich jak GNU GPL czy Creative Commons. Niemal identycznie respondenci ocenili swoją wiedzę na temat Otwartych Zasobów Edukacyjnych. Większość badanych nigdy nie słyszało o OZE i Open AGH lub słyszało, ale nigdy z nich nie korzystało. Często padające argumenty przeciwko OZE są związane z publikowaniem treści na otwartych licencjach, np. częste, a całkowicie mylne przekonania, że oznacza to zrzekanie się swoich praw autorskich osobistych albo że ułatwia to działanie plagiatorom.

4.2 Polityka deponowania

Aktualnie autorzy zasobów nie umieszczają treści samodzielnie. Za pomocą formularza przesyłają zasoby do administratora repozytorium, który następnie umieszcza je na platformie repozytorium i odpowiednio opisuje. Jest to świetna okazja na bezpośredni kontakt z najbardziej aktywnymi pracownikami AGH i szansa na regularną współpracę w kierunku rozwijania uczelnianych OZE.

W przyszłości, w wyniku akcji promocyjnych i edukacyjnych, kiedy przyrost materiałów będzie znaczenie większy, planowane jest zautomatyzowanie tego procesu.

4.3 Polityka udostępniania i bezpieczeństwa

Polityka udostępniania
Dostęp do zasobów w Open AGH jest otwarty. Nie wymaga rejestracji ani logowania. Każdy kto jest zainteresowany wykorzystaniem zasobów do własnych celów może to zrobić jeśli dotrzyma warunków licencji Creative Commons.

Polityka bezpieczeństwa
Zasoby są udostępniane na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa - Użycie niekomercyjne - Na tych samych warunkach 3.0 Polska. Zgodnie z czterema cechami OZE można je dowolnie wykorzystywać, kopiować, rozpowszechniać i adaptować. Warunkiem jest niekomercyjne wykorzystanie zasobów oraz w przypadku ich adaptacji opublikowanie na tej samej licencji Creative Commons, jak praca oryginalna.

5 Projekty współpracy środowiskowej

W tej części modułu zostały omówione 3 wybrane polskie projekty otwarte:

1. Otwórz książkę
2. EBIB Elektroniczna Biblioteka - portal bibliotekarzy i pracowników informacji
3. Biblioteki cyfrowe

5.1 Otwórz książkę

Cel projektu
Celem projektu “Otwórz książkę” jest stworzenie cyfrowej kolekcji trudno dostępnych monografii naukowych, udostępnionych przez autorów na licencjach Creative Commons. Priorytetem jest minimalne założenie otwartego dostępu.



Grupa odbiorców
Jest adresowany do polskich naukowców, których książki nie są już dostępne na rynku w wersji drukowanej, a które mają wartość naukową i edukacyjną. Dzięki temu przed czytelnikami, studentami i innymi naukowcami dostęp do ważnych i rzadkich pozycji nie jest zamykany. Publikacje naukowe, które przez rynek wydawniczy zostały wykluczone z obiegu, są nadal szeroko dostępne.

Prawa autorskie
Projekt powstał z myślą o samodzielnych pracownikach nauki, którzy nie przekazali praw autorskich do swoich książek wydawnictwom. Zachowanie praw autorskich daje autorom możliwość decydowania gdzie i na jakich zasadach będą rozpowszechniać swoje prace.

Pomysłodawcy projektu argumentują, że Otwórz książkę realizuje ideę Open Access w odniesieniu do książek naukowych wydawanych w Polsce. Autorzy udostępniający książki w serwisie dysponują odpowiednimi prawami. W przypadku posiadania pełni praw do utworu, autor udostępnia książkę w kolekcji na licencji Creative Commons. W niektórych wypadkach autor posiada jedynie prawo do wykorzystywania utworu na polu eksploatacji odpowiadającym internetowi. W takiej sytuacji wszelkie prawa do książki są nadal zastrzeżone, jednak jest ona otwarcie dostępna i może być wykorzystywana na zasadzie dozwolonego użytku (na podstawie informacji na stronie).

Jak książka trafia do serwisu?

• Autor wyraża zgodę na publikację książki w serwisie "Otwórz książkę"
• Przedstawiciele projektu w konsultacji z prawnikiem i autorem ustalają status prawny utworu
• Książka zostaje zeskanowana i poddana procesowi OCR (Optical Character Recognition - ze skanów zostaje uzyskana tekstowa wersja książki)
• Wersja tekstowa zostaje poddana korekcie, w celu korekty błędów powstałych w procesie digitalizacji
• Dwie wersje książki (skany oraz wersja tekstowa) zostają skatalogowane i umieszczone w serwisie, na licencji wybranej przez autora

Co jest do zrobienia
Klaudia Grabowska z ICM wskazuje na dalsze plany w rozwoju projektu:

Problemy, których nie udało się rozwiązać
Wciąż to pomysłodawcy projektu zabiegają o autorów, zwracając się do każdego z nich bezpośrednio, a to hamuje możliwość przyspieszenia prac nad rozwojem kolekcji.

Autorka zaangażowana
Justyna Hofmokl z Centrum Cyfrowego Projekt: Polska zapytana dlaczego zdecydowała się na opublikowanie książki w projekcie Otwórz Książkę odpowiada:

5.2 EBIB

Elektroniczna Biblioteka - portal bibliotekarzy i pracowników informacji - EBIB nie jest wprawdzie projektem lecz długofalowym przedsięwzięciem grupy bibliotekarzy-wolonatriuszy, którzy z pasją wykonują swoją pracę. Na EBIB składa się kilka inicjatyw:

• Biuletyn,
• Serwisy dla bibliotekarzy oraz
• blog.
  

Dlaczego EBIB przy omawianiu otwartych projektów w Polsce? Ponieważ, że to jeden z najbardziej otwartych miejsc branżowych w polskim Internecie.

Jego profil najlepiej oddaje wypowiedź Bożeny Bednarek-Michalskiej, wiceprezes EBIB, działaczki na rzecz Otwartego Dostępu w Polsce:

“Stowarzyszenie EBIB powstało w roku 2010, ale grupa EBIB działa od roku 1998. Powstała dzięki Internetowi i nowym metodom komunikacji naukowej na liście dyskusyjnej INFOBIB-L, gdzie bibliotekarze dyskutowali różne problemy związane z nowymi technologiami. Bardzo szybko grupa 10 wolontariuszy założyła Biuletyn, a potem cały serwis EBIB, który służy środowisku zawodowym w podnoszeniu kwalifikacji. Staramy się dostarczać bibliotekarzom najnowszej wiedzy o trendach w informacji naukowej, naszym sukcesem jest to, że dorobiliśmy się czytelników i marki, która jest uznana w Polsce, zrealizowaliśmy wiele nowoczesnych projektów, także z organizacjami międzynarodowymi (E-LIS, EILF, Fundacja Bertelsmanna, Open Society Institute i inne).
Nie mamy większych problemów, staramy się pozyskiwać pieniądze na podnoszenie jakości serwisu i inne przedsięwzięcia, np. cykliczne konferencje. Cieszymy się, że jesteśmy serwisem otwartym na debaty i pomysły innych, wdrażamy nowe rozwiązania prawne takie jak licencje Creative Commons i korzystamy ze wsparcia naszych czytelników”.

5.3 Biblioteki cyfrowe

Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa oraz Jagiellońska Biblioteka Cyfrowa oraz zostały wybrane spośród 89 polskich bibliotek cyfrowych, jako przykłady projektów bibliotecznych, które wdrożyły oznaczenia licencji Creative Commons.

KPBC aktualnie (stan na 13.10.2011) posiada około 250 zasobów na różnych licencjach Creative Commons, Biblioteka Jagiellońska 20 pozycji.

Ciekawą analizę oznaczeń praw własności do prac cyfrowych można przeczytać na blogu Zespołu Bibliotek Cyfrowych PCSS.

6 CEON

Interdyscyplinarne Centrum Modelowania Matematycznego i Komputerowego - ICM UW uruchomiło nowe repozytorium Centrum Otwartej Nauki, w którym będą udostępniane różnego rodzaju materiały naukowe, takie jak artykuły (zarówno niepublikowane i nierecenzowane – preprinty, jak i te, które przeszły proces recenzji i zostały opublikowane – postprinty), książki, materiały konferencyjne, raporty czy rozprawy doktorskie.

To pierwsze w Polsce naukowe repozytorium otwarte dla naukowców ze wszystkich instytucji naukowych i badawczych w Polsce. Dostęp do bazy materiałów zgromadzonych w repozytorium będzie otwarty.

Przeglądanie i pobieranie materiałów jest bezpłatne i nie wymaga rejestracji. Jeśli chcielibyśmy skorzystać z dodatkowych funkcji, takich jak subskrypcja kolekcji, otrzymywanie powiadomień o aktualizacjach, musimy założyć własne konto. Tak samo w przypadku przechowywania i publicznego udostępniania materiałów. Naukowcy, którzy chcą dzielić się swoją pracą w otwarty sposób, mogą udostępnić materiały na wolnej licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0 PL.

Repozytorium jest zgodne z opracowanym przez Open Archive Initiative (OAI) protokołem pobierania metadanych, dzięki czemu materiały będą łatwe do odnalezienia poprzez serwisy gromadzące informacje o zasobach naukowych w formie cyfrowej. Repozytorium jest oparte o oprogramowanie DSpace, dostosowane do lokalnych potrzeb przez programistów z ICM UW.