1 Wprowadzenie

Mówiąc o kierunkach rozwoju ruchu Open Access nie można pominąć nowych inicjatyw, które świadczą o aktualności jego postulatów i ich uniwersalności. Najlepszym tego przykładem są działania na rzecz otwierania dostępu do materiałów edukacyjnych.

Definicja

Otwarte Zasoby Edukacyjne, OZE (ang. Open Educational Resources, OER) definiowane są jako te materiały, które są publicznie dostępne w internecie (bez kontroli dostępu), opublikowane wraz z prawem do dalszego wykorzystania (w tym celu zalecane jest stosowanie tzw. wolnych licencji) i najczęściej rozwijane w otwarty sposób [37].

Innymi słowy Otwarte Zasoby Edukacyjne to materiały dostępne do dalszego wykorzystania, bez konieczności pytania kogokolwiek o zgodę. Zasoby mogą mieć formę podręczników, kursów online, syllabusów, testów, multimediów, oprogramowania i innych narzędzi, które można wykorzystać w procesie nauczania i uczenia się. Mówiąc ogólnie, mogą to być materiały dedykowane, opracowane na potrzeby programu kształcenia lub każdy inny zasób, który w procesie kształcenia można wykorzystać. Każdy ma prawo się nimi dzielić, adaptować, poprawiać i tłumaczyć na inne języki. Aby było to legalne w świetle prawa autorskiego przy ich publikacji stosowane są tzw. wolne licencje [40].

OZE są w większości synonimiczne z angielskim określeniem OpenCourseWare (OCW – otwarte oprogramowanie kursowe), choć ten drugi termin można odnosić do szczególnych, bardziej ustrukturalizowanych materiałów wchodzących w skład OZE. OCW w definicji OCW Consortium to „darmowa i otwarta publikacja cyfrowa zawierająca wysokiej jakości materiały edukacyjne na poziomie uniwersyteckim. Materiały te zorganizowane są w kursy, zawierające często oprócz materiału tematycznego również moduł planowania kursu i testy sprawdzające.”

OZE pojawiły się jako koncepcja mająca wielki potencjał wspierania transformacji edukacyjnej. Ich wartość edukacyjna leży w idei wykorzystywania zasobów jako integralnej metody przekazywania wiedzy (np. nauczanie oparte o zasoby), jej wartość transformacyjna natomiast leży w łatwości, z jaką zasoby te po poddaniu digitalizacji można dystrybuować w Internecie. Co ważne, istnieje tylko jedna różnica pomiędzy OZE a dowolnymi innymi zasobami edukacyjnymi – licencja. OZE to po prostu zasoby edukacyjne udostępnione na licencji ułatwiającej ich ponowne wykorzystanie, jak też dostosowywanie do nowych potrzeb bez konieczności uzyskiwania zezwolenia od posiadacza praw autorskich [41].

2 OZE a Open Access

Jaka jest różnica między OZE a publikacjami o otwartym dostępie? [41]

Publikacje o otwartym dostępie są ważną koncepcją, która jest ściśle związana z, lecz odmienna od, OZE.

Z poprzednich modułów kursu wiesz, że termin „otwarty dostęp” dotyczy wielu koncepcji, lecz zwykle oznacza:

• dostęp do materiałów, głównie naukowych, za pośrednictwem Internetu w sposób sprawiający, że dany materiał jest ogólnodostępny do czytania i wykorzystania, jak też wtórnego wykorzystania w różnych sytuacjach, lub
• czasopisma o wolnym dostępie, które każdemu dają otwartą możliwość przeglądania znacznej części publikowanych w nich artykułów.

Publikacje o otwartym dostępie są zwykle określane mianem publikacji badawczych z jakiegoś powodu udostępnionych na wolnej licencji. OZE odnoszą się do materiałów edukacyjnych i szkoleniowych udostępnionych również na takowej licencji. Jasne jest, że szczególnie w przypadku szkolnictwa wyższego te dwa pojęcia się zazębiają, gdyż publikacje naukowe stanowią znaczną część ogólnie rozumianego zestawu literatury przedmiotu, z którą muszą zapoznać się studenci chcący ukończyć ten etap kształcenia, szczególnie jeśli chodzi o studia podyplomowe i doktoranckie.

Mimo tych podobieństw, warto jest te dwa pojęcia rozgraniczyć, gdyż pozwala to na prowadzenie bardziej szczegółowej dyskusji i przygotowywanie znacznie bardziej szczegółowych planów definiujących, jakie rodzaje otwartych licencji są najodpowiedniejsze do określonych zasobów.

3 Rys historyczny

Społeczność akademicka zawsze dzieliła się wiedzą. Raport OECD Giving Knowledge for Free: the emergence of Open Educational Resources wykazał, że ponad 3000 kursów z ponad 300 uniwersytetów było dostępnych na świecie w 2007 roku. Rosnąca liczba inicjatyw otwartego udostępniania treści edukacyjnych spowodowała powstanie ruchu Otwartych Zasobów Edukacyjnych (OZE).

Termin Otwarte Materiały Edukacyjne (ang. Open Educational Resources, OER) po raz pierwszy został użyty podczas Forum on the Impact of Open Courseware for Higher Education in Developing Countries przy UNESCO w 2002 r. Uczestnicy spotkania dostrzegli potrzebę powstania dostępnych dla wszystkich zasobów edukacyjnych. Rozwój technologii komunikacyjnych i nowe możliwości związane z grupową produkcją treści stanowią bazę, która powinna zostać wykorzystania do stworzenia otwartych materiałów edukacyjnych, które można swobodnie przetwarzać [39].

4 Kapsztadzka Deklaracja Otwartej Edukacji

W styczniu 2008 r. została opublikowana Kapsztadzka Deklaracja Otwartej Edukacji, jeden z kluczowych dokumentów określających cele i metody ruchu OZE. Deklaracja była efektem spotkania i wspólnej pracy kilkudziesięcioosobowej grupy pracowników organizacji pozarządowych, przedstawicieli instytucji naukowych i administracji państwowej, nauczycieli i autorów materiałów edukacyjnych z całego świata.

3 filary Deklaracji:

• nauczyciele i uczący się zaangażowani w tworzenie, wykorzystywanie, dostosowywanie do swoich potrzeb oraz ulepszanie otwartych zasobów edukacyjnych
• otwarte zasoby edukacyjne publikowane na wolnych licencjach, w formatach zapewniających w praktyce prawa gwarantowane przez licencje, oraz dostępnych na różnorodnych platformach technicznych
• polityka otwartej edukacji - organy władzy oraz dyrekcje szkół i uniwersytetów powinny nadać otwartej edukacji najwyższy priorytet.

Deklaracja została przetłumaczona na język polski [40].

5 Modele udostępniania otwartych zasobów akademickich

Przegląd istniejących projektów Otwartych Zasobów Edukacyjnych pozwolił wyróżnić zasadniczo 3 modele:

1. Zasoby do samodzielnego uczenia się/pobierania/adaptacji
2. Uczenie się w społecznościach
3. Model mieszany
   

5.1 Zasoby do samodzielnego uczenia się/pobierania/adaptacji

Takie podejście jest spotykane w większości platform. Prezentuje je flagowa i jednocześnie pionierska inicjatywa rozpoczęta przez Massachusetts Institute of Technology (MIT) w 2004 r., kiedy ta najbardziej prestiżowa techniczna uczelnia świata udostępniła bazę 2 tys. gotowych kursów realizowanych w ramach zajęć na MIT. Zasoby MIT OpenCourseWare (MIT OCW) są dostępne na licencji Creative Commons BY-NC-SA. Cechuje je modularyzacja - każdy element kursu jest osobnym zasobem, który można pobierać i dowolnie adaptować do swojego programu nauczania. Materiały zostały przygotowane wg jednego szablonu, dzięki czemu łatwo po nich nawigować, a użytkownicy są przyzwyczajani do jednolitej struktury kursów.

Materiały w MIT OCW to zasoby do samodzielnego uczenia się lub do dalszego wykorzystania. Nie ma możliwości skontaktowania się z innymi studentami czy osobami, które są odpowiedzialne za treści. Celem MIT nie jest budowanie wokół repozytorium społeczności użytkowników, lecz jednie udostępnienie wysokiej jakości materiałów edukacyjnych. Taka baza i społeczność jest przydatna w celach promocji, ale w przypadku MIT prestiż uczelni jest tak duży, że działania promocyjne nie są konieczne.

Podobne podejście zastosowała Akademia Górniczo-Hutnicza na poziomie decyzji strategicznych podczas uruchomienia serwisu Open AGH, który udostępnia otwarte materiały i całe kursy autorstwa pracowników, doktorantów i studentów AGH na licencji Creative Commons BY-NC-SA. Dla twórców pierwszego w Polsce uczelnianego repozytorium otwartych treści akademickich, istotą było zmaksymalizowanie dostępu do zasobów. Na poziomie technologii zrezygnowano ze sztucznych barier dostępu, takich jak logowanie i rejestracja.

Z kolei amerykański serwis Curriki, który udostępnia ponad 36 tys. materiałów edukacyjnych na poziomie nauczania w szkole średniej (plany lekcji, sylabusy, pełne kursy, w formie tekstowej, audio lub wideo) na licencji Creative Commons BY, wprowadził dodatkowy element oceniania zasobów przez ich użytkowników. Ocena polega na dodawaniu punktów w skali od 1-5 oraz komentarza. Ta forma komunikacji między autorem a użytkownikiem treści i przejrzystość procesu wzajemnej ewaluacji gwarantuje wysoką jakość materiałów.

5.2 Uczenie się w społecznościach

Uczenie się w społeczności praktyków w oparciu o otwarte zasoby edukacyjne, zgodnie z teorią konstruktywizmu i konektywizmu zakłada, że osoby uczą się wzajemnie od siebie, dzieląc się doświadczeniem i inspiracją. Dobrym przykładem realizującym ten model jest Peer2Peer University. Zasoby kursów są dostępne publicznie, ale udział w grupie uczącej się i dostęp do osoby prowadzącej (co stanowi największą wartość P2PU) jest możliwy po przejściu procesu rekrutacji i otrzymaniu loginu. Ciekawym rozwiązaniem jest natomiast publiczny dostęp do rezultatów pracy na kursach oraz wzajemnej informacji zwrotnej uczestników.

5.3 Model mieszany

Mieszany model udostępniania OZE łączy oba opisane powyżej podejścia, przy czym większy nacisk może być położony na aspekt społecznościowy lub samokształceniowy w zależności do założeń uczelni/projektu.

Flagowym przykładem jest tutaj WikiEducator. Z jednej strony jest to społeczność ponad 6000 wolontariuszy, którzy stworzyli blisko 8000 materiałów edukacyjnych. W tym ujęciu jest to platforma otwartych materiałów edukacyjnych, baza wiedzy na temat otwartej edukacji oraz serwis społecznościowy dla edukatorów. Z drugiej strony wokół WikiEdukatora tworzy się społeczność osób, które biorą udział w otwartych kursach realizowanych albo na WikiEdukatorze (np. kurs Learning4Content), albo w kurach transferowanych na inne platformy, np. Moodle (np. kurs Connectivism and Connective Knowledge).

Jednak najbardziej kompleksową ofertą jest inicjatywa Open University UK (OU UK) największego otwartego uniwersytetu w Wielkiej Brytanii, który uruchomił OpenLearn - platformę gdzie studenci z całego świata po dokonaniu rejestracji mogą za darmo, samodzielnie uczyć się na kursach online realizowanych w OU UK. Studenci mają do dyspozycji zestaw narzędzi do komunikacji z innymi studentami (jeśli ci są akurat obecni na tym samym kursie) - Flashmeeting, forum i pracy innowacyjnymi metodami, np. aplikacje do budowy map myśli, narzędzia do refleksji (blog), oraz klub studencki online. W przypadku kursów do samokształcenia możliwość nawiązania kontaktu z innymi studentami ma przede wszystkim wartość motywującą. Świadomość, że po drugiej stronie globu ktoś uczy się tego samego i może udzielić wsparcia jest tutaj kluczowa. OpenLearn dla osób, które nie poszukują źródła nauki, są natomiast zainteresowane zasobami oferuje gotowe kopie kursów do pobrania i adaptacji, jak również system oceniania i komentowania materiałów.

6 Kryteria wyboru narzędzia dla OZE

Przegląd istniejących narzędzi pokazuje, że istnieje wiele rozwiązań technologicznych dla otwartych kursów i materiałów edukacyjnych. Wybór określonego narzędzia zależy od specyficznej sytuacji uczelni, która powinna brać pod uwagę potrzeby pracowników jako potencjalnych autorów zasobów edukacyjnych, ich oczekiwania oraz kompetencje informatyczne. Przy wyborze narzędzi istotne znaczenie ma możliwe do uzyskania wsparcie administratorów, związane z fizycznym umieszczaniem zasobów w środowisku Internetu, jak również stabilność narzędzia, które musi gwarantować stały, niezakłócony przerwami technicznymi dostęp do treści oraz jej archiwizowanie.

Nie można zapomnieć o wyborze modelu udostępniania otwartych zasobów czyli określeniu celu, jaki uczelnia chce osiągnąć. Inne narzędzia wybierzemy jeśli uczelniana polityka OZE zakłada tylko udostępnianie treści w otwartym modelu, inne jeśli zakłada budowanie społeczności uczącej i komunikującej się w oparciu o otwarte zasoby. Dodatkowo można kierować się już istniejącą na uczelni infrastrukturą, która tworzy środowisko uczenia się dla studentów i pracowników, jak również ilością użytkowników.

W zależności od oczekiwania autorów zasobów, można rozważyć także takie cechy narzędzia, jak ocenianie zasobów przez społeczność, recenzowanie i komunikacja (wymiana komentarzy, które będą publicznie widoczne). Większa transparentność jaką zapewniają te dodatkowe elementy, przekłada się bezpośrednio na jakość publikowanych materiałów dydaktycznych.

Poniżej zostały wybrane i opisane trzy różne platformy do publikowania i dzielenia się otwartymi zasobami akademickimi, jakie praktykują uczelnie w Polsce i na świecie.

6.1 Moodle

To platforma e-learningowa open source ułatwiająca tworzenie, prowadzenie i administrowanie kursami edukacyjnymi. To de facto zintegrowane zestawy narzędzi pozwalających realizować bardziej konkretne cele związane z nauczaniem, w szczególności z zarządzaniem kursem i wchodzącymi w jego skład zasobami. Platforma Moodle jest jednym z najpopularniejszych narzędzi edukacyjnych na świecie. W tradycyjny sposób - udostępnianie i prowadzenie kursów akademickich - korzysta z niej ponad 40 tys. placówek w blisko 200 krajach, przez ponad 20 milionów osób.

Moodle stopniowo znajduje zastosowanie także jako kanał komunikacji dla twórców otwartych zasobów akademickich. Otwarty kod platformy Moodle pozwala na wprowadzanie dowolnych modyfikacji, konfiguracji oraz integracji z innymi narzędziami. Wspomniany już Open University UK wdrożył platformę Moodle jako otwarte środowisko pracy i komunikacji studentów - OpenLearn gdzie można zapoznać się z fragmentami lub całymi otwartymi kursami online oraz udostępnił otwarte środowisko eksperymentowania - LabSpace, gdzie studenci mogą zmieniać materiały i kursy udostępnione na licencji Creative Commons BY-NC-SA w OpenLearn (np. tłumaczyć, zmieniać strukturę), tworząc w ten sposób zupełnie nowe materiały edukacyjne, które następnie mogą wykorzystać do prowadzania kursów na uczelni macierzystej.

Inny pomysł na zaadaptowanie Moodle można zaobserwować w serwisie Open AGH, gdzie zrezygnowano z konieczności rejestracji i logowania się. Serwis ma na celu zmaksymalizowanie otwartego dostępu do treści. Brak limitów dostępności podnosi widoczność zasobów dla wyszukiwarki, które dzięki temu są lepiej indeksowane, nie należą bowiem do zasobów głębokiego Internetu.

Kurs, który obecnie realizujesz jest także osadzony na platformie Moodle

6.2 Wiki

Najlepszym przykładem obrazującym czym jest platforma wiki jest Wikipedia, największa internetowa encyklopedia. Jest największym zarówno w skali globalnej, jak i polskiej, istniejącym projektem opartym na wolnych licencjach (CC BY-SA) zawierającym treści edukacyjne. Na identycznej zasadzie działają projekty siostrzane Wikipedii, takie jak: Wikimedia Commons - baza zasobów multimedialnych na wolnych licencjach czy Wikibooks - baza podręczników i książek, i inne. Pełna lista pozostałych projektów znajduje się na stronie Wikimedia Foundation.

Do największych zalet wiki zdecydowanie należy przejrzystość, jednolitość formatu i wyglądu treści. Oszczędny wygląd i jeden format nadają zasobom spójną strukturę. Platforma wiki jest oparta o otwarty kod źródłowy, dlatego łatwo ją dostosować do potrzeb autorów oraz zmodyfikować i/lub dołączyć nowe formy udostępniania zasobów. Dodatkowo bardzo łatwe jest także osadzenie kodu z licencją dla zasobów, np. licencją Creative Commons. Niewątpliwym plusem jest także dostępność treści dla osób niewidomych i niedowidzących, które publikowane w prostym formacie dobrze współdziałają z technologią asystującą.

Te cechy charakterystyczne wiki stopniowo zaczynają przekonywać środowisko akademickie. Technologia wiki stała się podstawową platformą dla kilku ciekawych projektów OZE.

Na gruncie polskim dobrym przykładem są zasoby Wydziału Matematyki, Informatyki i Mechaniki UW wykorzystywane w nauczaniu przedmiotów fakultatywnych na III roku kierunku matematyka, specjalność zastosowania matematyki. Zasoby są dostępne na licencji Creative Commons BY-NC-ND w czterech formach:

1. internetowej (HTML) w pełni interaktywna, w wariancie z równaniami matematycznymi w postaci obrazków (dostępna dla praktycznie wszystkich przeglądarek),
2. internetowej (XHTML/MathML) w pełni interaktywna, w wariancie z równaniami matematycznymi zapisanymi w języku MathML (dostępna dla przeglądarek wspierających ten standard, np. Firefox),
3. do wydruku (PDF) częściowo interaktywna, w postaci pliku w formacie hipertekstowego PDF oraz
4. wykładowa (PDF) w postaci slajdów do rzutnika, w formacie PDF.

Dla użytkowników tych materiałów 4 wersje dostępu są dużym ułatwieniem, pod warunkiem, że nie jest konieczne wprowadzanie zmian w materiałach wykładowych, co w środowisku akademickim zdarza się nad wyraz rzadko. Blokuje to nie tylko zamknięty format PDF, ale także licencja Creative Commons z warunkiem Bez utworów zależnych (ND), która zezwala na kopiowanie i rozprowadzanie zasobów, ale jedynie w jego oryginalnej postaci – tworzenie utworów zależnych nie jest dozwolone.

Bardziej liberalne podejście zastosował Wydział Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego, który w ramach projektu Fizyka wobec wyzwań XXI wieku, realizowanego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, opracował zasoby dla kierunku Zastosowania Fizyki w Biologii i Medycynie. Zasoby są dostępne na wiki, ale wykorzystaną licencją jest Creative Commons BY-SA, co zdecydowanie zwiększa użyteczność zasobów, które można dowolnie wykorzystywać, zmieniać i dostosowywać do własnego kontekstu, pod warunkiem podania autorstwa i udostępniania zmodyfikowanych zasobów na tej samej licencji. To podejście jest znacznie bardzie efektywne ponieważ ma na celu pośrednio nie tyko dziele się zasobami, ale także dalsze ich rozwijanie.

6.3 eduCommons

eduCommons to narzędzie tworzone w ramach OpenCourseWare Consortium przez Uniwersytet Utah. Aktualnie (stan na 21.09.2011) korzysta z niego ponad 40 uniwersytetów z całego świata, które dzielą się zasobami dydaktycznymi swoich pracowników.

Na tle innych narzędzi eduCommons wyróżnia się tym, że jest dedykowane dla otwartych zasobów edukacyjnych. Ponieważ zostało zaprojektowane z myślą o dzieleniu się zasobami, wspiera od początku takie funkcje, jak wybór licencji, określenie metadanych, udostępnianie gotowych do ponownego wykorzystania kopii zasobów, personalizacja interfejsu, zarządzanie prawami użytkowników. Twórcy eduCommons starają się, aby serwis był kompatybilny z innymi narzędziami. Istnieje możliwość budowy kursów od podstaw na platformie eduCommons, ale także eksportu i importu kopii zasobów do/ i z innych narzędzi, np. Moodle.

Niewątpliwą zaletą eduCommons jest także jednolita struktura zasobów. Materiały kursowe są uporządkowane wg grup wykładanych przedmiotów. Każdy kurs ma zbliżoną kolejność elementów: opis kursu, wymagania techniczne, osoba prowadząca, sylabus, harmonogram, dodatkowa literatura, zadania, narzędzia, egzamin, wykłady wideo (jeśli są).

Przykładem wykorzystania eduCommons jest baza OZE Uniwersytetu Stanowego Utah, gdzie zostało umieszczonych ok. 100 kursów na licencji Creative Commons BY-NC-SA czy zasoby kursowe portalu Teachers without Borders międzynarodowej społeczność nauczycieli, która dostarcza zasobów, narzędzi i szkoleń na licencji Creative Commons BY.