1 Wprowadzenie

W tym module zaprezentowana zostanie idea społecznego naukowego ruchu, który zapoczątkował działania na rzecz otwartości w nauce. Nie będzie w nim za dużo ćwiczeń, a raczej lektura zalecająca dla tych, którzy chcą dowiedzieć się czegoś więcej o kontekście, jaki towarzyszył powstawaniu inicjatyw open access.

Proszę zwrócić uwagę na to, że Ruch Open Access piszemy dużą literą, a model open access małą. Studenci, którzy po raz pierwszy uczą się tych spraw często mylą te pojęcia.

2 Trudne pytania na początek

Nauka — trudne pytania — coś na początek!

Na początek naszego modułu pozwolę sobie zadać pytania, które może są banalne, ale uzmysłowią nam, jak można myśleć o nauce i jej roli społecznej w dzisiejszym — technologicznie zaawansowanym — świecie. A więc czy zastanawialiśmy się i kiedy, jakie są odpowiedzi na następujące pytania:

• Dlaczego dostęp do edukacji i wiedzy jest tak ważny dla ludzi, że gwarantują go deklaracje praw człowieka?
• Do kogo należy nauka i wyniki badań, jakie generuje?
• Kto ma decydować o tym, w jakim kierunku zmierzają badania i jak mają być dostępne ich rezultaty?
• Kto ma korzystać ze zdobyczy nauki i w jakim zakresie?
• Czy produkty informacji, wiedzy, kultury są takimi samymi produktami, jak grunty, domy czy towary przemysłowe?
• Czy wolno wybranym grupom społecznym zawłaszczać wiedzę?

Dlaczego je zadaję? Bo odpowiedź stała się problematyczna, choć może powinna być prosta. Kontrowersja polega na tym, iż bardzo wiele grup interesów dostrzega dziś, że nauka, wiedza, badania, informacja mogą być doskonałym towarem, z którego popłyną zyski. Przekonują nas o tym codziennie tacy giganci, którzy handlują informacją, jak Google, Elsevier, IBM, News Corporation [1] czy Amazon.

Dla wielu użytkowników Internetu jest paradoksem, że mając do swojej dyspozycji takie platformy współpracy i wymiany wiedzy jak nigdy dotąd, napotykają w Internecie na bariery, które są dla nich niezrozumiałe, chociażby prawo autorskie, które powinno wspierać twórczość, a ją opóźnia i czasem wręcz paraliżuje.

Żyjąc w świecie mediów tradycyjnych przyzwyczailiśmy się do tego, że to, co zapisane na papierze, pokazane na ekranie jest wartościowe i godne uwagi, przejrzane, zrecenzowane, zaopiniowane, doinwestowane i jedyną naszą rolą, konsumentów tej wiedzy czy rozrywki było bierne jej odbieranie. Nowe medium XXI wieku Internet i narzędzia mu towarzyszące, bardzo odmieniły tę sytuację, gołym okiem widać, że rodzi się nowa gospodarka, która opiera się na bardzo odmiennych zasadach, między innymi na partycypacji. Szybkość przepływu informacji, łatwość jej tworzenia i przetwarzania w wiedzę, sprawne i inteligentne technologie, minimalne koszty produkcji, wspólnoty, jakie wokół sieci się tworzą, nowe podejście do wykorzystania wspólnych zasobów, spowodowało zmianę myślenia — szczególnie ludzi świata nauki i młodej generacji.

Na styku starego i nowego systemu wymiany wiedzy pojawia się konflikt między tymi, którzy chcą wymieniać szybko wiedzę a tymi, którzy chcą na tym zarobić. Dziś nauka, wiedza, badania, edukacja postrzegane są jako doskonałe pola eksploatacji finansowej, kiedyś opierały się jedynie o wyminę idei. Stale rosnące ceny czasopism, książek naukowych doprowadziły do sytuacji niepewności i coraz większych luk informacyjnych.

To z powodu tych zmian znani na świecie badacze i naukowcy, bibliotekarze i informatycy rozpoznając zagrożenia związane z produkcją wiedzy, zawłaszczaniem zasobów przez monopole wydawnicze czy medialne, opóźnianiem procesu naukowego, dostrzegając, że może to mieć fatalne skutki nie tylko dla dynamiki rozwoju wiedzy, innowacji, ale i jakości życia nowych generacji, postanowili działać. Stworzyli oddolnie Ruch Open Access, który ma być alternatywą dla wydawniczej produkcji komercyjnej.

3 Open Access - z czym kojarzyć?

Z czym należy kojarzyć pojęcie open access?

• Z naukowym ruchem społecznym (Open Access Movement);
• Z naukowymi modelami komunikacji naukowej (open access models) takimi, jak:
• Otwarte czasopisma,
• Otwarte repozytoria,
• Otwarte dane surowe,
• Otwarte kursy, szkolenia,
• Otwarte konferencje i inne.

W tym module będzie mowa przede wszystkim o ruchu społecznym, w następnych modułach o modelach komunikacyjnych.

4 Definicje

Ruch Open Access (Ruch Otwartego Dostępu do Nauki)
jest światowym ruchem społecznym, działaniem oddolnym wielu ludzi, naukowców, bibliotekarzy, informatyków, wydawców i innych, którzy są związani z nauką i dla których idea otwartości, transparentności w nauce jest głównym powodem działań w zakresie zmiany modelu komunikacji naukowej.

Model open access (otwartego dostępu do wiedzy)
jest to system założeń, pojęć i zależności między nimi związany z otwartą komunikacją naukową pozwalający opisać w przybliżony sposób w jaki naukowcy, bibliotekarze i inni uczestnicy tego procesu wymieniają się wiedzą. Jak ją tworzą, gromadzą, archiwizują, udostępniają czy publikują. Przeciwieństwem do modelu otwartego komunikacji naukowej jest model zamknięty np. subskrypcyjny.


Kanał komunikacji otwartej
jest to otwarte połączenie pomiędzy nadawcą i odbiorcą informacji naukowej. Otwarty sposób przesyłania, udostępniania czy publikowania zasobów wiedzy za pomocą nośników fizycznych (mediów). Kanałem komunikacji może być: elektroniczna platforma czasopisma naukowego, repozytorium otwarte czy otwarta baza danych surowych.

5 Czym jest Ruch Otwartego Dostępu do Nauki

Co to jest „Ruch Otwartego Dostępu do Nauki” i skąd się wziął?

Open Access Movement — Ruch Otwartego Dostępu do Nauki — jest oddolną inicjatywą stworzoną przez naukowców i bibliotekarzy w celu jak najszerszego udostępnienia zasobów nauki, szczególnie w Internecie. Jest ściśle związany z nauką i był początkiem dla innych ruchów, które zostały zbudowane po nim, ale wzorował się na ideach i działaniach wcześniejszej inicjatywy Free Software Movement — Ruchu Wolnego Oprogramowania.

Chronologicznie powstawanie inicjatyw otwartych wygląda to następująco:

1. Free Software Movement — Ruch wolnego oprogramowania — dotyczy programów komputerowych — działa od 1985;
2. Open Access Movement — Ruch otwartego dostępu do nauki — dotyczy materiałów z badań — od 1991;
3. Open Source Movement — Ruch otwartego oprogramowania — dotyczy programów komputerowych — działa od 1998;
4. Open Educational Resources — Ruch otwartych zasobów edukacyjnych — dotyczy materiałów edukacyjnych głównie szkolnych — działa od 2002;
5. Free Culture Movement — Ruch wolnej kultury — dotyczy muzyki, sztuki, beletrystyki, filmów — działa od 2004.

Ruchy te tworzą lub współuczestniczą w nich zarówno ludzie prywatni, jak i wszelkiego typu organizacje. Dzięki ich inicjatywie powstało bardzo wiele uzgodnień i deklaracji, które odnoszą do podstawowych praw człowieka:

• Wolności dostępu do informacji nie tylko publicznej;
• Prawa do edukacji wysokiej jakości dla każdego;
• Prawo do swobody wymiany myśli i dyskursu;
• Prawa do współdecydowania o swoich prawach;
• Równości w obszarze praw obywatelskich czy konsumenckich.

Open Access 101, from SPARC from Karen Rustad on Vimeo.

Wartości te realizowane są przez bardzo różne działania, m.in.:

• Uwalnianie już istniejących materiałów edukacyjnych;
• Łączenie grup zainteresowań i stymulowania otwartych dyskusji, organizowanie konferencji naukowych;
• Współtworzenie nowych zasobów otwartych i upublicznianie zgodnie z duchem otwartości;
• Wpływanie na przepisy prawa, zwłaszcza jego łagodzenia tam, gdzie restrykcje ograniczają wolność dostępu do wiedzy i informacji;
• Promowanie postaw otwartych;
• Wykorzystanie nowych technologii w otwieraniu zasobów kulturowych;
• Szkolenia i treningi dla grup zainteresowanych;
• Tworzenie podręczników i instrukcji, procedur ułatwiających stosowanie nowoczesnych modeli;
• Wykorzystywanie ekspertów dla badania i opisywania rzeczywistości i nowych zjawisk.

Open Access wiąże się z:

• zmianą myślenia o udostępnianiu informacji;
• zmianą modelu finansowania publikacji naukowych;
• zmianami w ocenach parametrycznych (impact factor i cytowania);
• zmianami prawnymi (swobodniejsze licencjonowanie);
• zmianą współpracy z wydawcami komercyjnymi;
• zmianą szybkości i swobody przepływu informacji umożliwioną przez internet;
• publikowaniem elektronicznym (nowymi kanałami dostępu): repozytoriami dziedzinowymi i instytucjonalnymi; czasopismami otwartymi;
• otwartymi kursami i materiałami konferencyjnymi; własnymi naukowymi stronami WWW;
• otwartym i darmowym dostępem do wiedzy dla celów edukacyjnych, z zachowaniem praw autora do dzieła;
• tworzenie otwartych społeczności dla nieformalnej komunikacji.
  

Typy instytucji, organizacji są bardzo różne od bardzo oficjalnych do nieformalnych:

• instytucje publiczne;
• stowarzyszenia;
• fundacje;
• konsorcja;
• koalicje, sojusze;
• sieci tematyczne (networks);
• grupy wsparcia.

Ruch Open Access rozwija się najszybciej z wymienionych powyżej i jest społecznie najmocniej wspierany, co widać nie tylko po wdrożonych rozwiązaniach, ale i efektach politycznych. O czym będzie w dalszej części kursu.

Ruch Open Access powstał w środowisku naukowym, jest naturalnym sprzymierzeńcem świata akademickiego. Otwarty dostęp do wyników badań naukowych kończy epokę, w której udział w rozwoju nauki mogli mieć jedynie ci, których stać było na książki i subskrypcję czasopism. Open Access przynosi naukowcom (tak czytelnikom, jak i autorom publikacji naukowych) oraz ich instytucjom wiele korzyści. Ugruntowanie pozycji instytucji oraz jej dorobku naukowego w świecie — co zapewnia otwarty dostęp — może mieć istotne znaczenie dla uczelni, które chcą uzyskać dobrą pozycję w międzynarodowych rankingach i pokazać, jak ważną rolę odgrywają w społeczeństwie, jak wpływają na jego awans cywilizacyjny [2].

OA jest konstruktywny, dąży do tego, żeby jak najwięcej literatury naukowej było w sieci dostępnej dla wszystkich. Nie chodzi o to, żeby kogokolwiek wyrugować z biznesu. Ceny czasopism rosły od 80-tych lat cztery razy szybciej niż inflacja, więc reakcja środowiska naukowego musiała być stanowcza. Szczególnie w dobie kryzysu, kiedy uczelnie muszą „ciąć” kolejne tytuły. Poszukuje się więc alternatywy i redukowania kosztów. Dla autorów publikacji zaś ważnym jest, by się promować jak najszerzej, bo przyrasta im liczba cytowań.

6 Korzyści z otwartego dostępu do wiedzy

Poniżej znajdziesz krótkie wypowiedzi na temat Open Access z punktu widzenia naukowca, bibliotekarza, studenta, nauczyciela oraz wywiad z wiceministerem nauki prof. Banachem.

Open Access z punktu widzenia naukowca

Dr. Mark Walport, Wellcome Trust Director from Open Access Videos on Vimeo, CC BY 2008

Open Access z punktu widzenia bibliotekarza

Diane Graves, Librarian from Open Access Videos on Vimeo, CC BY 2008

Open Access z punktu widzenia nauczyciela akademickiego

Barbara Stebbins, Middle School Science Teacher from Open Access Videos on Vimeo, CC BY 2008

Open Access z punktu widzenia studenta

André Brown, Grad Student from Open Access Videos on Vimeo, CC BY 2008

Wywiad z wiceministerem nauki prof. Banachem przeprowadzony z okazji o obchodów Tygodnia Open Access 2010

Open Access Week 2010 - fragmenty rozmowy z Podsekretarzem Stanu MNiSW profesorem Maciejem Banachem from Koalicja Otwartej Edukacji on Vimeo.